Бои на бетон: Скопје низ призмата на графитите

Бранко Прља

Скопје е град на контрасти – каде древната историја се судира со модерната урбанизација, а традиционалните вредности се мешаат со современите трендови. Во овој динамичен пејзаж, графитите се појавуваат како редок израз на урбаната култура, предизвикувајќи дебати за нивната уметничка вредност и општествено значење. Не постојат доволно студии, па ни текстови кои ја документираат и следат еволуцијата на уличната уметност во Скопје, нејзината врска со хип-хоп културата и нејзиното влијание врз урбаниот идентитет на градот. Овој текст се обидува да го даде својот придонес на тоа поле.

Во срцето на Скопје, под сенката на Железничката станица, се крие еден необичен музеј на отворено. Стотици графити ги красат бетонските столбови, секој со своја приказна, стил и порака. Овој простор, некогаш замислен како дел од визионерскиот план на Кензо Танге за модерно Скопје по земјотресот во 1963 година, денес е живо сведоштво за креативноста и духот на градот.

„Графитите не се само шарени цртежи. Тие се манифест на една генерација, крик на една култура што одбива да биде замолчена,“ вели Берт Стајн, автор и истражувач на уличната уметност во Скопје, во неговиот текст за графитите на кулите во „Лондон Маало“. „Тоа е таа постојана потрага за идентитет, за докажување, за оставање трага.“

А трага под железничката станица и на многу други локации во Скопје оставиле генерации значајни цртачи како Драш, Руки Чуки, Флим, Мачка, Хром, Вутар, Раск, Зипер, Арис, Рубик, Лопов, Бавар, Снејк, Дарма, Poked, екипите SRK/OKS, ЕБСФ, Престиж, ЕШТ и многу други.

Еволуција на уличната уметност во Скопје

Од пионерските денови на 1990-тите до денес, сцената во Скопје еволуирала од форма на младешки бунт до признаена уметничка форма. Според студијата „Ѕидови што рапуваат: Истражување на графити и хип-хоп културата во Скопје и Македонија“, сцената во Македонија може грубо да се подели на неколку ери:

1. 1990-ти: Почеток на сцената. Ера на „интелигентни графити“ со остроумни пораки и коментари на општествените случувања.

2. 2000-ти: Период на политички графити, кога ѕидовите станале платформа за политички изрази.

3. 2010-ти: Пософистицирани дела, поголем акцент на естетиката и техниката, уметници со препознатливи стилови

4. 2020-ти: Појава на големи мурали, често спонзорирани од општините.

„Низ овие периоди, спортските и националистичките графити останаа константно присутни, изразувајќи ги страстите и идентитетот на различни групи во општеството,“ се истакнува во студијата. Најдобра архива и анализа на т.н. „интелигентни графити“, како општествен коментар има во двете книги на Игор Анѓелков и Матеј Богдановски, „Графити“ (Темплум, 2005) и „(До)Живеј го Скопје“ (2023).

Уметност или вандализам: Дебатата продолжува Дебатата за тоа дали графитите се уметност или вандализам е стара колку и самата форма. За Хром, еден од најпознатите цртачи во Скопје и сопственик на првиот графити шоп во Македонија, одговорот е јасен: „Графитите сами си го најдоа местото во урбаната уметност и се одраз на цели едни генерации.“

Меѓутоа, не сите се согласуваат. Многу граѓани и власти сè уште ги гледаат графитите како вандализам и нарушување на јавниот простор.

„Требаше да ме прашаат. Ќе им кажев да нацртаат грозје, маслинки, нешто такво,“ коментира еден жител на прашањето за цртежите врз еден ѕид до неговата продавница за вино.

Легализација и институционализација

Во обид да се најде баланс, градот Скопје во последните години презеде чекори кон легализација на уличната уметност. Во 2021 година, тимот на „Скопје 2028 – Кандидат за Европска престолнина на културата“ прогласи неколку локации за слободни графити зони.

Во последниве неколку години се финансирани и завршени многу проекти кои го истакнуваат значењето на муралите. Овие легални ѕидови служат како „платно за многу локални и меѓународни уметници. Тоа обезбедува простор каде што уметниците можат слободно да ја изразат својата креативност без страв од правни последици.“

Меѓутоа, некои уметници сметаат дека легализацијата го намалува бунтовничкиот дух. Според Хром „За мене лично графитите се сеуште: Бунтовник кон се што е власт.“

Огледало на општеството

Од политички коментари до уметнички изрази, графитите во Скопје служат како огледало на општеството. Под Железничката станица можат да се најдат пораки како „Feelin’ Chosen“ и „Сите ме знаат, а никого не препознавам“, кои говорат за современите дилеми на идентитетот и отуѓувањето.

Во Т.Ц. Скопјанка, некогаш симбол на модерноста, сега запуштен трговски центар, уличната уметност раскажува приказна за транзицијата и разочарувањата. „Од место на надеж и обнова по земјотресот, до симбол на современите општествени проблеми,“ се забележува во текстот „Графити во Т.Ц. Скопјанка: меѓу капитализмот и распаѓањето“.

Графити и хип-хоп: нераскинлива врска

Уличната уметност во Скопје е нераскинливо поврзана со локалната хип-хоп сцена. Ново Лисиче, населба од која произлегле бројни хип-хоп групи, е познато и по своите графити.

„Ново Лисиче е македонскиот Бронкс,“ изјавил еднаш Слаткар, тогашен член на групата „Единствена опција“. „Нашите први хип-хопери започнаа од таму и кој не слуша рап во Ново Лисиче, го тепаат на улица.“

ЕБСФ, колектив кој ги комбинира графитите и хип-хоп музиката, е можеби најдобар пример за оваа врска, иако самиот Вутар, цртач и рапер, член на екипата вели „Искрено и не знам за денес, веројатно се помалку и помалку едното има врска со другото,“.

Документација и зачувување

Со оглед на минливата природа на уличната уметност, документацијата и зачувувањето стануваат клучни. Фејсбук групата „Графит.мк“ е создадена со цел архивирање и споделување фотографии од графити.

„Целта на групата е повеќекратна. Да ја документира сцената низ целата земја, да ја мапира и архивира за идните генерации, да ги промовира авторите и да создаде простор за дискусија,“ стои во објаснувањето на групата која е поврзана и со интерактивна мапа на локациите кои се документираат.

Како продолжение на иницијативата за документирање на уличната уметност, на арно.мк е објавен и првиот магазин за графити во Македонија наречен „Гррфт“. Овој фанзин има за цел да ја архивира и документира сцената во Скопје и пошироко. Фанзинот се стреми да го долови пулсот на градот преку неговата улична уметност. Иако почнува како неформална публикација фокусирана на споделување фотографии, постои амбиција во иднина да се развие во поопсежна платформа со сериозни статии и интервјуа.

Предизвици и идни перспективи

И покрај растечкото признавање, графити сцената во Скопје се соочува со бројни предизвици. Балансирањето помеѓу нелегалното изразување и санкционираната јавна уметност останува сложено прашање.

Комерцијализацијата е уште еден предизвик. „Како што графитите стануваат се поприфатени во мејнстримот, постои ризик од прекумерна комерцијализација и разводнување на автентичниот дух на уличната уметност,“ се објаснува во култниот филм за уличната уметност и хип-хоп музиката – „Style Wars“.

Технолошкиот напредок отвора нови можности, но и предизвици. Дигиталните алатки и социјалните медиуми го менуваат начинот на кој графитите се создаваат, споделуваат и доживуваат.

Заклучок: Повеќе од шарени ѕидови

Уличната уметност во Скопје е повеќе од шарени ѕидови – таа е динамичен израз на урбаниот дух на градот. Од политички коментари до уметнички експресии, од бунт до признаена уметничка форма, графитите ја раскажуваат приказната за еден град во постојана транзиција.

„Можеби еден ден, кога Скопје ќе стане вистинска престолнина на културата, овие графити ќе бидат ценети како важен дел од нашето културно наследство. Или можеби не. Можеби нивната вредност лежи токму во нивната постојана промена.“ Се истакнува во студијата „Ѕидови што рапуваат: Истражување на графити и хип-хоп културата во Скопје и Македонија“.

Како и градот што ја создал, уличната уметност во Скопје се во постојана еволуција – предизвикувајќи, провоцирајќи и инспирирајќи. Тие се повеќе од уметност – тие се жив дијалог помеѓу уметниците и градот, помеѓу минатото и сегашноста, помеѓу индивидуата и општеството.

Во светот каде што се чини дека сè е минливо, графитите остануваат – парадоксално – и краткотрајни, но и трајни, постојано менувајќи се, но секогаш присутни. Тие се гласот на градот, испишан на неговите ѕидови – глас кој, ако знаеме да слушаме, ни кажува многу за тоа кои сме и кои можеме да бидеме.